Rih Dìl hial ka kal ve

Rih Dìl hmêlhmang hrethiam chuang miah lovin kan naupan laiin a chanchin kan zir sil nual. “Mizoram Dîl lian ber chu Burma ramah a awm,” tiin kan sawi fo thìn. Rih artui phùrh ang, Mitthi pal, Lung rahbùk, Hringlang Tlâng, Hawilo Pâr, Lunglo Tui, Pu Pàwla Kawtchhuah, Pialràl, Hlàmzuih — ti tein.

Elementary School-ah te khân RIH DIL awmna lam leh Meideh silai, Kâwlhnâm leh Dârbu-Dârkhuang kan chàwkluhna lam ram kha kan lo hrût hnem deuh zàwk bawk a; rilruah pawh a châm hnem hlen zàwkin a lang. Khawthlang Tuipui (Karnaphuli) leh Tlabung (Demagiri) kha kan zir tel ve vuai vuai a ni ber a; chuvàngin, Mizoram khawthlang lam phei kha chuan rilru a la tam vak lo ni te pawhin a lang. A mi chèngte lah Tuikuk, Takam, Zo-hnahthlàk ni chiah lo an lo ni hlawm bawk si! Keini aia rual û deuh zàwkte kha chuan Mizoram khawthlang lam kha an hmêlhriat tha hle a, “Vai-kal” an tih thin, Phai vai dàwra an sumdàwn pawhin he lam kalkhàn bàk kha khàn dang awm vak chuang hek suh—Silchar lam pana Tlawng luidung hmàr luanga sèrthlum tawlha lawnglênga inkàr thlàk leh tùnhmâa East Bengal an tih East Pakistan (tùna Bangladesh)  —Rangamati leh Chittagong Hill Tracts paltlangin Calcutta kha an zu thleng ve zak zak thìn kha —keinî râwlthàr ve lai khân chutiang chu kan nang hman chiah tawh si lo!  

Mizo pi leh pute sùlhnu pawh hi Tlawng lui chhaklamah pawh Tuichàng ràl chhak lamah kher kher a bùk zual deuh emaw ni chu le? Tlawng lui thlanglam hi chu Tripura lam chan deuh—Mizorama hnam dang an rawn luhna kalkâ deuhvah kan dah ni tlatin a hriat! Tin, Mizo tlangvâlte pawh khàn Tiau chhak lam an rùn thàwm a lang tam vak lo va; an zuam lam ni deuha lang kha chu Tlawng lui thlanglam leh a hmàr lam a ni deuh zèl.

‘MIZO TI TI’ —Pu Lalmâma ziak, a bu hmuh nawn leh kher loh chuan sawi dik loh palh a awl dâwn riau! A bu kâwm hringdùkah khân Mizoram Map an dah ngei thìn a; half-tone a nih avàng khân chuti èm èmin Mizoram Map kha a lang fiah kèk kàwk lo va. Map chhûngah Mizo Typical House lemte kha chu a awm ve nial! Hun a rei tham ve tawh nàin, chu Lehkhabu an chhutna Press hming chu in la hre chiang khawpin a rinawm  —J B Press, Lungleh tih a ni thìn kha.

Naupan laia thil kan zirte kha rilruah hian a lo riak nghet thei khawp mai! Chiang lo chung pawhin a riak nghet hrim hrim a lo ni. Mahni tàwk tein kan thil zir kha kan mitthlâah a lo lang ve vek a. A ropui lia lua hran lo nàin, chutiang vision takngial pawh chu nei ta lo ni ila, kan thil hriat leh chhinchhiah pawh a chiang lo deuh ngei ang.

Kum AD 1983 kha Champhai ka zin vawihnihna a ni ve hial tawh a. Champhai SDO (Civil) atangin Rih Dìl kal phalna PERMIT kan va dîl a. Min lo pe a. Kan làwm hle a. Sunday —a khawi ber emaw nî khân Jeep-in Rih Dìl lam pan chuan kan tlàn ta nal nal a. Ka thianpa nèn mai kan ni a—Champhai atangin thian pahnih kan fàwm belh a. Chutih lai chuan Mêl Bùk chin bàk Jeep a tlàn thei lo.

Mêl Bùkah chuan Jeep kan hûng fel a. Thingtlâng kawngah kein kan chhuk ta ngauh ngauh mai a. Ràlkhata Haimual khua (Myanmar)  kan va thlîr a—khawi laiah tak nge Rih Dìl chu a awm tih pawh kan hre tawh chuang lo. Kan kal zèl ringawt mai a—kawng pêngthuam a awm lo, kan hma lam zèlah kan kal ringawt ta mai a ni.

Nakìnah chuan phaizâwl deuh reuh—tiaulung a lo let rem rum a. Lui a lo luang har har a. Kan han bèl chiang vèl ngial a, Tiau lui a nih kan ring a. Kan ring dik ang!

Kan kal nì khân tumah kan rualin an kal lo va, kawng chin hriaten min hruai hek lo. Veivàk tumah kan tàwk bawk hek lo. Lui kamah chuan kan thu chàwl a—kan han inen hlawm a, kan biang a tai hlur hlawm ringawt mai a. Zànah kan mal a rawl dâwn tih chu kan hai lo. Chhàwlhàl zualpui a reh nân —kan han inlem chhàwk liam liam a.

Khawi lam nge Rih Dil? Kalna tùr kawng àwm rèng rèng pawh kan hre tawh lo. Ramri lung—àwn èm èma ding kan hmu ringawt a—chu zàwng chu! A va han hrilhhaithlàk deuh ve! Tiau lui râl lehlam chu Burma ram a nih kan hre chiang ve a; mahse, Rih Dìl pan tùrin ding leh vei kan thliar thiam tawh lo. Muangchângin kan kìr leh ta ringawt a. Kan kawng zawh mêk thlang lama leilet phaizâwla lawi rual bawk dum khup maite chu ràlkhat atangin a thla kan han la ve ngawt  a.  

Kan kal hun lai kha June thla vèl ni tàin ka hria—fùr ruahtui a tlàk hun lai a ni. Mahse, vànneihthlàk takin ruahin min nân hman lo! Kawnglaka naubânpârte chu kham lo takin kan thlîr a—Mêlbùk daia sava hlauh Lênglep an khai (sanghar vun kaih-parh) kal lama khawdai chin kan chhinchhiahna kha kan han hmuh leh chuan Jeep awmna kan hnaih tih kan hria a, kan thlantui luang zaih zaih kârah hahdamna chi khat a rawn awm zui ve mai a.

Jeep-ah chuan kan lùt khàwm leh ta. Thui vak lo kan tlàn hman chauh tihin ruahpui vànàwnin min nuai zui nghàl a. Kan nihlawh letling khawp mai! Tape-player pakhat hi kan pai ve a—kan Mizo hla duh pakhat kha kan play tlut tlut a, rewind chin tùr pawh kan hre hman hle! Rih Dìl panin kan kal a, kan thleng lem hlei lo va. Kum 1983 chu a liam fel ta a ni ta dèr mai! Rih Dìl pana kal chu kan ni ve tawh hrim hrim! Chinchâng hre chiang miah lo hian a tei kual ve theih riau a ni!

Champhai ka kal tum thumna —1985 Christmas dawn tèpah, thianhote nèn Rih Dìl panin kan chhuak leh a. Mêl Bùk lo lamah kan tlàn ta thung a. Kum AD 1983-a ka kalpuite tumah hemi tum hian an rawn kal ve ta lo! Thian thar vek ka zui ta thung a. A lunglènthlàk khawp mai!  

Motor kawng zèlah thui tak a lo tlàn theih a. Mahse, Tiau kamah tho chuan Jeep chu hùn a ngai leh ta. Tiau lui kan dai kai a—kan daikaina lai chu khùp chen emaw chauh zawng a ni. A lui chhuat pàt-èk nàla tlùksual palh a hlauhawm fû. Dai kai lai mêk chuan rilruin, “Chala leh Thangi Thawnthu” kha a rawn lang thar uai uai a, Khàwnglung Rùn ningkhàwng zawng zawng nèn! Chutih hun laia nula leh tlangval inngaizawng thawnthu lungrun tak mai chuan rilru a kap hle a, kum engemaw zàt lai a vei leh hnua Chala’n a bialnu Thangi a zawnchhuah dàn zawng zawngte nèn—hlim taka mahnî ram an rawn pan leh mêk laia—khà Tiau lui pângngai ngei kha—Chala leh Thangi-te inthen hlenna luiah a lo chang ta phut si! Kan thawnthute khàn lung a lo kuai hle mai! Tùn thleng hian Khawchhaklam hote leh Tiau thlanglama mite chu he lui hian min daidang zui ta a—dai kai luih ngai—chàwl lova la luang zui ta reng chu a lo ni!

Tlùk hlauva kan eu phei zak zak lai chuan, kan zînga tel ve pakhat chuan nuihza-fiamthu a lo thawh vei thùl. Rùmliana chanchin a ni thung a —kan thianpa khàn a phuahchawp belh a nih mah a rinawm —

Tiau lui lian —tuihàwk ang maia a nùt phût laiin Rùmliana khàn a zu dai hmasa a. Khùp thleng chauh kha nghâwng chen vèl ni àwmin a zu dai hmasa vei zung zung a—ràl lehlam a thleng phei ta vat a.

Tichuan, ràl lehlama nulate khàn zak chung chungin an thuam inbel vete chu hlìpin, an thuam a hul nân an chhìpchhuan ta far mai a—lui chu an rawn dai ve ta sang sang hlawm a—nghâwng thlenga dai mai inring rengin—khùp chen vèl lek dai si khân —ràl lehlam an rawn dai kai ta dial hlawm a …  

tiin, sawi kimchang duh chiah si lo khân—min dèk za nui tùr riau si khân a sawi thiam fuk fuk riau va. Keini pawh chu nui uar uar leh pat-ek nala tleu phei rulh rulh chuan kan indai kai ve ta a. Vau kamah ka cowboy-boot  hlìpin, a chhûnga tui zo zaite kha ka bun thlî a. Kal leh zèlna tùr chu a chho ulh ta hle mai! Burma rama ka luh vawikhatna chiah a ni ta! Tlângpangah chuan kan chho ta kaih kaih a, a chho ulh khawp mai! Khami tuma Champhai khaw zaithiam, nuthlawi kha a hming ka hrechhuak zo ta ngang lo! Ka hmâ zèlah khân a kal a, a chàwnpuar lah a tein a ria zèn mai a, a pèn chho zaih zaih mai a. A hnungah ka thaw kiar ru riau mai! Nuthlawi pakhatin min hnuk chho chau hle mai. Chutih mek laiin kan thianpa lah khan fiamthu a thawh chho, ka la hriat reng chu hei hi a ni —

Rangvàa sumdâwng Paihte-ho chuan Burma atang hian in chunga chih chi ‘corrugated iron-sheet’ khawng tha chi hi Mizoram lamah an rawn phur thla thìn a. He’lai chhuk ulh èm èmah te hi chuan an phurah lungtum lian lènglàwng an phur tel mai a. Tiau an kàn fela Mizoram lama chho an kal dâwn veleh, lungtum kha an paih tawp a, “A zang ta hawk mai le!” an ti mai a. Thatho deuhvin, hah miah lovin kawng chhovah an kal ta mai thìn a …

tiin —nuih a za duh bawk si! Tha a zawi duh khawp mai. Thui fe kan lawn chhoh hnu chuan—hmuh lawk awm miah lovin—In-sethlàm—ràwp lam deuh tawh hi a lo awm a. A chhûnga luh tam chi a ni lo. A chim mai a hlauhawm. A chim palh vaih chuan khuta lui kam atang bawka chhoh that leh a ngai dâwn a—kal tawh chin kha uiawm a tling tham tlat!

Rampalailênga thingpui-dàwrah chuan pitar pakhatin thingpui a lo zuar ve a. Pitar thingpui zuar—a thingpui no khat leh chhang man kha Indian Rupees 10 kan pe den den hlawm a. To hi ka’n ti mai mai khawp a! Burma tangka Kyat ngat phei chuan a thingpui leh chhang man kha a sâng alh alh teh ang chu! Khatih hun laia thingpui leh chhang ka ei tawh azàwngah chuan a man a la to berin ka hria. Ka  zàng hran vak lo, Camera Pouch savun bag dum lian ka ak a. A chhûngah still-camera chi thum Nikon F3, Ashahi Pentax chi hnih nèn! Rollfilm pawh a spool tawpin ka pai mai a. Bakcheh tè leh changing-bags nèn! Ka inpai chikim ve viau thìn!

Kawng chanve kan pèl chho zèl. Tlàkdêng lam a ni bawk a, ni a kang tha et awt bawk a. A lum khawp mai. Cowboy lukhum khum reng ka ni hlauh va, ka tân bìk—daihlìma kal ang ka ni, ka thiante biang a tai mai pawh a ni lo—an ling hlur mai a. Kan nuthlawi fehchhuahpui phei chu a vun a ngo suih suih bawk a—zâwng hùr an sawi ang tùr a ni tawh mai!  Chutia nui bàwk bàwka kan chhoh mêk laia han chawlh khawmuan châng pawh ka nei zauh zauh a. A sàptawng takin tantalizing tak a ni! Thleng mai tura kan inngaih laiin, a thara bul tan leh ang mai hian vawi tam kan khawsa chho ni berin ka hria! Ngaw chhûngah kan lùt ta, a lo dai nuam khawp a. A thim deuh kuih bawk a. Rin loh hlànin leilet phai hi a lo inchhap duai mai a. Hah tawh lama lei biha kal, chau taka intheh kual mai mai kha kan ni hlawm tawh ber a. Boruak lo èng ta uar mai leh chu lai hmun terrace ang deuh chu kan han dai lut ta a—kan thian thenkhatte an ràk ta chùl mai! Kei pawh chuan ka mit ka han lèn thui hret a, ràlkhatah chuan RIH DIL kan lo tih fo thìn chu a lo paw kuih mai chu niin! Ka mùr nasa mai, ka insawi thiam lo —Rih Dìl ka hmu ve ta mai kha ka emotion ka sawi fiah thiam lo.

Ka rilrua thil rawn lang hmasa ber chu, “Kan luhna lam atang hian bêllâm chhûnga sarèp dahtu-nu kha a lùt ve ang em? Khawi’lai takah hian nge ramchhuakho khàn riahbùk an sual ang? Mitthi thlarau kha dumdêa a chan hnu khân khawi lamtluang zèl nge a zawh tàk zèl ang?” tih a ni. Chùng zawhnate chuan ka rilru a rawn thîng tlat mai a. A chhànna lah ka hre dèr mai si lo. Rih Dìl chu chiang lehzualin ka hmâ lawka awm chu ka’n thlîr phei leh a. Mitthi Pal kan tihte kha hmuh ngial ka’n tum—chuti maiin ka hmu thei dèr si lo! An sawi VAN RAM hi ni thei thuaka hriatna ka nei emaw ni—a làn mawi dàn tùr duang pah zèlin ka Nikon F3 chu a ri thluk thluk ta mai a, a foreground tùr rèng rèng pawh ka chei chawp ùlukin—rimenhawii pâr sen vul chêk hi khawi’maw laiah a lo awm a. Chu chu hrâwng khàwmin thlâ ka làk dâwn rèng rèngin a foreground chei pàrvùl nân ka hmang hnem hle. Chàm rei a chàkawm viau nàin—dârkâr thum bàk hun kan nei si lo. Hàwn huna thlalàk process vat vat a chàkawm duh khawp mai!

Ka ngaihtuah chian vang vang châng hian kan hnam-thawnthu hian min lova chiah hneh thei èm ve le—tih tak èmah chuan vairama lehkha zirin ka nu leh paten min thawn bo hmâ ve viau va; chuti chung pawhin MIZO ka nihna leh Mizo Thawnthuin ka rilru leh thlarau a lo luah rìl thùkzia kha mi min hrilhfiah chawp ngai lovin, keimah ngeiin a chianna ka tem chiang hlein ka hria. Abìk takin Rih Dìl phei hi chuan thih hnua thlarau kalkawng min suangtuahtîr nasa khawp mai!

Rih Dìl kam atang chuan a chhimlam tlângchhìp ka’n thlîr chho vang vang a, Rihkhawdâr an tih thin lam ni àwmin an sawi bawk a. Ka lung hi a lêng vawng vawng a, tu ber nge ka ngaih lam erawh chu ka hre miah lo thung! Tui tling pum mai hi ka nêl vak  ngai lo va, a thùk poh leh ka nêl lo ting hi a ni mai a.  Rih Dîl hmun ka thlen hmasak ber tum hian a tui hi ka zuk dai ve hràm a. Ka duhtàwk fû! 

Lawnglêng hlui tawh takah te chuan ka thiante chu an lùt nghàl zung zung a. Kei erawh—khawmuala chèng tùra siam ka ni tih ka inhai ang tih ka hlau a ni àwm e, khawmual lei ro ka bèl tlat zèl. Rih kam lùn lai ber chhak lawkah chènna in pathum vèl hi a intlàr phei ve a (tùnlaia New Rihkhawdâr khi a la awm lo va, ngâw hmun hlìr a la ni) —ka han leng lut hrim hrim a. Nu tè lam—vun ngo vàk—chhe lo deuh mai hi a lo awm a. A bengvâr khawp mai. Zotawng pawh a thiam sil ve nial a, kan inkàwm ve ta zèk bawk. Mahse, a hming ka zàwt lo va, ka hming min zàwt bawk hek lo. A hmêl a tha ka ti reuh khawp mai—a mi biak dàn leh chezia atang khân a mitah ka chhe vak bìkin ka inring lo. A thla ka làksak hauh lo kha thilmak a tling! Mahse, thil pakhat ka dîl a, nui seihin mi pe—chu chu Burma rama sikul naupangte Zirlaibu, ENGLISH READERS a ni. Burma lam chhuak zirna sâng tak tak nei, sàptawng chuti teh luaa an thiam si lo hi engnge a awmzia ni ang tih hre chiang chàka chu Text Book chu ka hawn chhan leh bih chian duh a ni ta rèng a ni.

Khami nî atân chuan tlai lam a lo ni ve ta a, khawthlang lam atanga ni èng no nghulh maiin Rih Dìl a rawn chhun tle siar siar chu thlìr a ninawm lo ngei mai! A thlâ pawh ka la nasa a—chutih laia hmeichhe tleirâwl chum lam deuh, a hmêl pawh chhe lo tak thla kha Rih Dìl kamah chuan ka làksak ngial a—ka làksak chhan tak pawh Dìl ral lehlam a va hleuh thlen hnuah, a hleuh tanna vaukam a rawn hleuh thlen leh theih èm èm vàng a ni. A thlalàk pawh India ramah ka la kawl tha ta reng a ni. Chumi hnua kum 25 dâwn lai a liam ve leh dâwn ta—pasal fanaute neiin, a inpawm kawi ve duah tawhin ka va ring èm!

A tùl miau ta si a, Rih Dìl chu ngai tak chungin kan vai liam ta. Chhuk lam chu dûrùsuih thla pah zauh zauhvin kawng zîm kan zawh thla leh ta a, kal lam ngawt ai kha chuan titi belh tùr kan ngah lehzual ta. Kan hlim hlawm khawp chuan ka hria. Tiau chu kan han dai kai leh dâwn ta ngei a, tui a vàwtin a hìk èm èm tawh a, pàt-èk mawlha tlùksual palh kha ka hlau! Ka hlauh ang ngei ngeiin lui laiah ka chesual ta—ka Camera zawng zawng ka pilpui vek a. Mahse, ka thil kente a huh chhiat luat ka hlauh èm avàngin ka tuan pawh kâwlphe tluk zet, ka tho rang kher mai! Rilru hlim viau hnuah rilru nuam lo tak maiin mi hnawhkhat kawng tluan ta a. Thiante nuihna ham hamah pawh, za lo fahrana nuih luih ve a ngai—a hahthlàk hle mai! “Thla ka làk zozaite kha an chhe vek ang em?” rilruah zawhna tam tak a rawn inzàwt zut zut mai le! Kal lama a hlat loh teh rèng nèn, hàwn lam kawng chu ka hmang rei ngei mai! Champhai thlen meuh chuan thlen inah zànkhuain meilumah kan inhem ro phah ta  a nih kha. Kum sàngbi liamta khân Rih Dìl chu ka han hmu hman a —

Kum sàngbi tharah, April 14, 2002 khân Rih Dìl chu ka han hmu nawn leh a—nihlawh ka inti hle. Hemi tum hian Mualkawi-a kal ka ni a. Ka thlen inpa khàn Vespa Scooter a nei a. Ka thianten Car an rawn hawl chho tho bawk a —Zokhawthar thlengin kan inzui hlawm kha a ni a. Zokhawthar thlen hmâa Mêlbûk kan lo tih thin pawh kha Khawnuam an lo ti tawh ni àwm a ni. Zokhawthar  panna kawng pawh a kual mawi nuam hlawm khawpin ka hria. Scooter-a tlàn dat dat pah chuan ka rilrù-mitthlâin thian palî chauhva kea kan kal laite kha mitthlâah a rawn lang nawn a. Rilru kàwmin hun hlui liam hnu ka thlîr kìr a, kâr lova Zokhawthar kan zuk thlen meuh chuan a ram chinchâng kha ka mitthlâah a lang chiang lehzual a. Kum AD 1983-a kan zuk thùtkhaw’muanna tiaupho vèl chiah kha tùna Indo-Burma Bridge awmna lai a ni tih ka chiang ta hle a ni.

Hemi tuma kan zuk kal pawh hian Rih Dìl awmna chu khawi lam direction-ah nge tih ka la hre chuang hauh lo. Mahse, a hria an lo tam tawh a. An kal zì huai huai a, an insùlpèl nawk nawk tawh hlawm a. Mizo hminga koh eih theih mai àwma ka ngaihte pawhin tawng dang an lo hmang tawh hial a—rin dàn mai aiin Zokhawthar chu a lo Cosmopolitan  viau mai. Ka hmêl hian Mizo hmêl a ang vak lo em ni dâwn le, Burma sipai-hovin Mizo ka nih an ring hauh lo mai a …thu tam tak, a tùl lo thleng thlengin min zawh phah a. Mahse, ka zia ka chhuah vat a, an thlate ka’n làksak a, ka’n kàwm hlim vèl a. Rih Dìl en thei tùr chuan min phalsak thei ta a. An phùt aia tlêm hret han sihchhuah ve meuh chuan thil a kaw ve duak mai zèl! Scooter chu an sipai puan in bathlàrah—an lo enthlìthlai ngei tùrin—ka hûng a. Kan thianpa Car-ah kan inèkbeng a. Tiau Lei kànin, an Zu Dàwr tlàn pèlin, Tiau lui luanna lam dungzuiin a chhimthlang lam hawi zâwngin kan tlàn ta a. Thingtlâng kawng zîm leh bawl tak a lo ni tawh a. Lui tè pakhat kàn tùr a lo awm a. Chutah chuan Jeep berh tak tak engemaw zàt lai an lo sil sup sup a, a engine-a an hmante erawh chu Toyota leh Suzuki a ni daih hlawm! Bungrua a phurh lah chu an han tiang sâng èm èm hlawm khawp a. Mihring an han chuan belh leh meuh chuan—thlìr ngawih ngawih tham a ni mawlh ang.

Chu lai luitè kam chho ulha tlàn chhuah chhoh tum khân kan buai rei khawp mai! Kan innawr laih laih mai a, a rubber tire a hek hman hle a ni. A mâm kàwk kàwkin a hriat! A lung-kèl-ki tohlàwt kha a chho ulh èm lahtak a. Kan han innawr chhuak thei ta hràm kha chu a thawventhlàk hawk asin le. Tlâng pangpèrah kan tlàn kual chhoh zak zak hnuin Rih Dìl hmàr lama khaw tharah kan lùt thut a. In tin kawngka lu chungah HUALNGO tih deuh vek an lo târ a. HUALNGO-ten Tiau an rawn kàn thlàkin CHHAKCHHUAK an ni ta thìn a ni! 

Rih Dìl chu a hmàrlam kawtchhuah atangin Maruti Car-in ka lùt ve ta reng mai! Ka kal hmasak tuma kan kalpui fiamthu thawh thiam tak kha—mi nungte chènna ramah hmuh tùr a awm tawh lo va. Ka dàwnkìrin khua a tihar thar duh khawp mai! Tin, Rih Dìl hmuh tuma ka chhuahpui ve te rèng rèng nèna inhmuh leh nì ka nei nawn leh ngai tawh lo va. Hringnun hlutzia hriatchhuah rual rualin, a hohzia pawh ngaihtuah tel phal a lo ngai khawp mai!

Khaw thar chu NEW RIHKHAWDAR an lo vuah a, an in kàwm kâr pal tlang zung zungin Rih Dìl a lan mawi theihna lai lai ka zawng nghàl char char a; video-camera leh still camera nèn ka inak bâwr nasa leh hle a ni. Dìl chhaklam kamah car a tlàn phei thei vek tawh a. Hmàna ka kal hmasak ber tuma in thum vèl intlar pheina laiah in ding pakhat mah a lo awm tawh lo va, chuta nu hmêltha taki chanchin pawh kha ka’n zàwt nial nual a—a awmna chin min hrilh thei pakhat mah an lo awm tawh chuang hek lo. Thil a lo danglam chak khawp mai!

Dìl kam lùn lai ber, lawnglêng an thlun khàwmna hmunah chuan kan zuk chhuk thla ho va. Mi thenkhat lawng kàra inhlawhfà an lo awm a. Pawisa chawiin kan thiante chuan Rih Dìl kam thlanglam an zuk inkàr thlentîr a … kei ber erawh chuan an che vèl thlâ kha ka lo làksak thung a. Tin, Rih Dìl chhûnga mi kâtchât hnah an zuk làk ûm chhûnga Dìl tui nèna an dah kha ûm khat Rs 20-in min lo zawrh a. An sawi dàn chiah phei chuan, “Rih Dìl hian nùt hun bìk lai a nei kum tin a; a tui hi hmun dangah ùmin la daih mah se Dìl a nùt rual chiah hian a nu ve ngei ngei,” an ti a. Chumi chu finfiah tumin kan lei phah ve ta hial a ni. (Mahse, in kan thlenpui nàin, kan thil tih tum hre lote’n an lo bun ruak vek si). He thil hi thilmak tak chu a ang—nùt hun lai kum tin a hun tak zèla a nei hi sawi a hlawh vena pakhat a ni rèng a. Rin dàn thenkhatah chuan a chhûnga ngharûl chi inthlah hun laia tui an leng/tàl nawi hun laia ngai pawh an awm; mahse, a danglamna bìk taka an sawi hi chu a tui sample làk darh daih pawh Dìl a nùt hun chiaha a nu ve tih kher kher hi a ni—scientific proof an la nei rih chiah lo a ang!

Hàwn lamah ka scooter fuel a’n awm lo pang a—saidawiûm chanve thianpâ  ta chu ka dîl a. Ka tlàn haw ve leh ta char char a. Mualkawi YMA Hall kawtkaia an YMA Lungphun nghèng meuhvin kan va ram fan lam chu an khaw paho thenkhatte nèn kan han thlîr ve leh a. Mualkawi kiang lawk—an dai hnaiah Hringlang Tlâng a awm thu min han hrilh hnuhnawh ve leh a. Naupan lai atanga kan Zirlaibu ka chhiar atanga ka lo ngaihdàn chuan Rih Dìl chhak lamah Hringlang Tlâng hi awm tùrah ka lo dah thìn si a. Hemi tuma hetiang chanchin min hrilh kha ka tân thil thar a ni thlàwt a ni. Hringlang Tlâng ber mai chu min kawhhmuh ngial a, an han kàwk ngial thìn. Tlâng a tam si a, a khawi ber nge Hringlang Tlâng hre hrang ta chuang lovin Aizâwl ka thleng thla leh ta a ni. Rih Dìl chhak lamah Hawilo Pâr, Lunglo Tui leh Hringlang Tlâng hi awm vek tùrah ka lo ngai thìn a. Naupan laia mark ka lo hmuh ve chiamna thin kha, hemi tuma ka han zina ka thil hriat leh tàk te hian a vawchhe ta vek zu nia! Hriat dàn rau rau —a dik lova kan hriat hun chhûng hi a lo rei thei khawp tho mai! 

Hèng thil hnu hian—thian dang veivàk nuam ti mi, thlalàk thiam tak tak ten Hringlang Tlâng atanga Rih Dìl chu chiang taka chhuk-thlìr theih mai a nih thu leh khaw thian nîa chiang taka a lan theih thu min hrilh a. Ràlkhat hla tak atanga thlìr chian a theih zàwkzia pawh tlaikhawhnuah—Rih Dìl vawihnih ngawt, a hmuna ka kal chilh hnuin ka hre thar belh ve leh ta a ni.

Rih Dìl hian rilru hi engemaw ti takin a luah reng mai a. Ringtu kan nih hnu—kum za chuang a liam hnuah pawh RIH DIL lam ri lo hian kan Kristianna hi a kal thei lo a ang khawp mai! Ruthi khàn Chemosh leh an ram milem biakna thil a chhawm loh teh rèng nèn! ‘Rih Lipui khi thlafam lèng kaina,’ tih hla etc., etc., sain, Bible kan la keu zui zèl thei te hi —makna riau chu kan nei a ni àwm e. Rih Dìl kaihhnawih Hawilo Pâr-in Khawvèl Chhandamtu Lalpa Isua kan DECORATE vei thùl! Thinglungbul, kan pi leh puten, an biak lai leh ramhuai kan biak tlàwnna kaihhnawih thawnthua pangpâr chi khata Lalpa Isua kan lo cheimawi ve ringawtte hi—a mawina hmu thiam riau in ni hlawm em ni? Lunglo Tui-ah te baptisma kan la chantîr palh zui ang tih pawh a hlauhthàwnawm viau! A thiangzau zual deuhte phei chuan Pawla Kawtchhuah sawi kaiin, Tirhkoh Paula nèn an sawi pawlh vèl ta! ‘Di nei lo Pawla’n a sai an ti,’ tih leh Tirhkoh Paula rawngbàwlna kha a inmil lohzia pawh hriat chian a manhla hle.

Rih Dìl ber mai hian thing-lung-bul biak lai Mizo sakhua kha a lo suih zawm nghet hle hian a lang! Phelh kim a har ngang a ni àwm e. Chu mai a la ni lo—kan Mizo Kristiannaah hian ramhuai kan biak-tlawn laia mi  thil thenkhat chhawm luh hlen leh hnàwl phal mai mai tawh si loh kan la neih hnem zia hi—in ngaihtuah neuh neuh ve thìn emaw chu le! Jordan Lui leh Galili Dil te pawh hian Rih Dìl zungzâm hi a chìm bo kim thei tak tak hian a lang lo! 

“Ringlo mite nèn rual lo taka nghâwngkawl bàt dùnin awm suh u; suahsualna leh felnain engnge intàwmna an neih? A nih loh leh, thim leh èngin engnge inpàwlna an neih? Beliara leh Krista pawhin engnge inngeihna an neih? A nih loh leh, ring lo leh ringtu chuan engnge chan dun an neih? Milemte leh Pathian Biak In pawhin engnge inremna an neih? Keini zawng Pathian nung biak in kan ni si; Pathianin, “Anmahniah ka awm ang a, Anmahniah ka lêng bawk ang; Tin, an Pathian ka ni ang a, Anni pawh ka mite an ni ang” a tih ang khân.” —II Korinth 6:14-16

Source By chawngchilh's Blog

Palak Dil Chanchin

1. Thu Hmatheh: 

Kum 1986, Shillong-a lehkha zira ka awm laiin Mizo țhian zaho awmkhawm chu hnamdang tlangval hian “Mizoramah dil lian te, tlang lian te, lui lian te in nei ve em?” tiin min rawn zawt a.  Kan țhianpa chuan “Mizoramah chuan Dil lian tak pakhat kan nei a, a hming chu RIH DIL a ni a, mahse Burma ramah a awm,” tiin a chhang a. Chu hnamdang tlangval chu a nuih a za khawp mai a. Fiamthu kan thawh-ah min ngaihsak a ni.  Hetih lai hian ka rilru chuan, “Mizorama Dil lian ber chu Palak Dil (Pala Tipo) a ni a, Tlang sang ber chu Phawngpui a ni a, Lui lian ber chu  Beinô (Chhimtuipui/Kolodyne) a ni,” ka lo ti rilru ve neuh neuhva.  Mahse, kan boruakin a zir loh tak em avangin ka sawi chhuak duh ta lem lova.

A ni lah taka, Mizorama Dil lian, Tlang sang leh Lui lian te hi Chhim lamah, Chhimtuipui District (tunah chuan Saiha District leh Lawngtlai District a ni ta) huam chhungah vek a awm a. Mahse, Zofate hian an chanchin hi kan hre tlem hle a, ngaihsak an hlawh vak lo bawk.

Burma rama awm Rih Dil hi a lâr zawkin ngaihsak a hlawh zawk emaw tih tur a ni a. Engnge a chhan ni ang? tiin ngaihtuahna thui tak min pe a. Tunlaia Chhim lam ațanga issue hrang hrang – Political, Ethnic Identity leh Union Territory te nen hian eng emaw ti taka inzawmna a nei em?

Zofate inpumkhatna atana kawng pawimawh tak zinga pakhat a ni thei ang em? tih thlengin min ngaihtuah tir hial a ni. Chuvangin, Zofaten Palak Dil (Pala Tipo) chanchin hi chiang leh zuala kan hriat theih nan te, Zofate inpumkhatna atan leh in-unauna tinghettu atana a țangkai beiseiin ka rawn chhawpchhuak a ni.

2. Palak Dil (Pala Tipo) Lo Awm Ţan Dan:

Palak Dil lo awm țan danah hian chanchin mak tak tak leh ngaihnawm tak tak a awm a. Palak Dil hi A.D 800-1200 inkar vel, Mara fate Burma ram ațanga an lo tlak thlak hun lai vel ațanga lo awm țan niin sawi a ni. A hun ngaihtuah-a a rei tawh nen, Mara faten pipute ațanga an inhlan chhawn dan (oral tradition) a danglam loh dan ațang hian Palak Dil lo awm țan dan hi a dik ngei ang tih a rin theih a ni. Mara pipute ațang tawh-a hriat dan tlanglawnah chuan Palak Dil lo awm țan dan chu hetiang hi a ni.

Hman lai chuan tuna Palak Dil awmna hmun phai zawlah khuan Hnychao khua a awm a, in 300 vel an ni. Hnychao tih awmzia hi, Hny chu Hnawl or len tihna a ni a. Chao tih chu mawng or kil tawp tihna a ni a. Hnychao awmzia chu A mawng tawpa hnawl/Kil tawpa hnawl tihna a ni. A thawnthu nen a inhmeh khawp mai. 

He Hnychao khaw lai takah hian Lungpui lianpui a awm a. Lungpui chuan a hnuaiah kua a nei a, a kua chu a bel tlun mai a. A khat tawkin Lungpui bul hnaia chhun-a naupang tualchai leh zana naupang pawnto te chu an bo leh daih țhin a. Hnychao khuaa awmte chuan an awmna hmun hi phaizawl ngaw dur pui a nih avangin Ramsa leh Ramhuai-ten naupangho chu an la bo ah an ngai mai țhin a ni. Mahse, țumkhat chu Mikhual Sumdawng Lasen zuar pawh zana a nula leng haw a bo tak tlat avangin a tukah chuan Khaw paho ngaih țha lo chuan Lungpui chu an han belchiang a.  Lungpui hnuaia kua bel tak awm chu Rulpui kua ni ngeiin an hre ta a. Chu Rulpui chuan mihring la-in a dawlh țhin niin an ring nghet ta a ni.

Tichuan Hnychao khaw paho leh tlangvalho zawng zawng chu chhuak khawmin, Rulpui man theih dan tur an ngaihtuah a. Nghakuai lian tawkah Ui tawktarha Rulpui chu man theih beiseiin, an nghakuaia ui tawktarh chu Rulpui kua nia an rinah chuan an thlak thla a, a hrui tawp lehlam chu Thingkung-ah an thlung a, an nghak ta a ni.

A tuk zingah chuan Tlangvalin an Nghakuai hrui chet laih laih thu leh thil awk a awm ngei thu an rawn tlangauva, tichuan a khawnawta chhuakin Paho leh Tlangval hoten Nghakuai hrui chu an pawt chhuak țan ta ni. Rulpui lian tak mai chu a lo awk ngei mai a, an han pawt chhuak zel a, mahse Lungpui lianpui vet nga zeta sei an pawhchhuah hnu pawh chuan an la pawhchhuah zawh theihloh fo avang leh khua te a lo tlai tak avangin Tlangval hovin an pawhchhuah theih chinah chuan an sat chum ta ringawt mai a.

An sahchhum veleh chuan an pawhchhuah bak Rulpui mei lam chu a kuaah chuan a tla lut a, ri mak leh ring, rapthlak em em a rawn richhuak ta uan uan mai a; khaw mipuite chuan mak an tiin an rap em em mai a. Tichuan, Rulpui an thah zan ațang chuan tui nasa em em mai hi Rulpui kua ațang chuan a rawn put chhuak ta hum hum mai a, rei lo te chhung lekin Hnychao Khua chu tui chuan a chimpil ta vek mai a, Dil lian takah a lo insiam ta a ni.

Palak Dil hi Mara țawng chuan Pala Tipo tih a ni.  Pala tih chu lem or dawlh tihna a ni a.  Tipo tih chu tui tam tak or Dil tihna a ni.  Tichuan Pala Tipo tih awmzia chu “Lem Dil” or “Tui tam takin a dawlh or Chimpil” tihna a ni. He Hnychao khua ațanga tlanchhuak hman ta te hi a piah lawka Tlangah awmhmun khuarin an khawsa a. A khaw hmingah pawh Pala khih, Lem Khua or Dawlh Khua an ti ta nghe nghe a ni. Mizo țawnga Palak Dil kan tih hi chuan a awmzia a phawk zo lo chauh ni lovin, a awmzia a bo hial niin alang. Palak Dil han tih tawp hi chuan, “ngaihruatin lunglen a hril chang chang” tih ang deuh kha a ni awm e.

3. Palak Dil Awmna Leh Zau Zawng:

Palak Dil hi Mara ram khawpui Saiha ațangin chhim-thlang lamah, km 94 laia hla-ah a awm a. A bul hnaiah hian khaw pathum Lawngban (Pala), Tongkalong (Tokalo) leh Phura khua te an awm a.  Phura tih loh khaw dang te hi chu Tlanga khaw awm an ni.  Palak Dil hi Phura khua ațanga chhim-thlang lam bawk km 6 vel lekah a awm a. Palak Dil pian hi Vahlah tui ang deuhva chhim leh hmar hawi zawnga sawl a ni.  Palak Dil sei zawng hi metres 870 zet a ni a, a zau zawng hi metres 700 zet a ni bawk. A thuk zawng hi metres 17 atanga 25 inkar a ni.  A tuichim chin hi mel khat leh a chanve bial vel a ni. Pu B. Lalthangliana sawi “a dung metres 783, a vang lam metres 475,” a tih hi tihsual palh a nih a rinawm (ref.Mizoram Encyclopedia, p.459).

Palak Dil hian Dil pathum a huam a, chungte chu a Pa, a Pui leh a Note tia vuahte an ni.  A Pa hi a Lian ber a, Palak Dil tih hming putu ber pawh hi a ni a, tuna kan sawi lai mek, Mizorama Dil lian ber hi a ni. A Pui hi a pa awmna ațanga chhim-chhak lam km 3 vela hla ah a awm a. A dung sei zawng hi ft. 280 a ni a, a zau zawng hi ft. 70 a ni. A thuk zawng hi a in ang lo nual a, a thuk lai ber hi ft. 27-30 vel a ni. A Note hi a pa awmna ațanga km 4 vela hla-ah a awm a. A pui ai hian a te deuh hlek a, țhal vaek char lai tak chuan Dil  Note-a tui awm hi chu a kang chat vek țhin.

Palak Dil (Dil Pa) ațang hian Mara rama lui lian pawl tak Pala lui a luang chhuak a.  He lui hi hmar lam hawi zawngin a luang a. A lui kam tawn hi ram zawl Leilet hmun, Phura zawl kan tih hi a ni a. Heng leilet te hi Mara ram ei leh bara chawmtu ber pakhat a ni.

4. Palak Dil Chhung Leh Bul Vela Chengte:

Tun hma chuan Ramngaw chhah țha takin a hual vel avangin Palak Dil bul velah hian Ramsa chi hrang hrang tam tak an awm țhin a. He lai ram ngaw velah hian thing lian pui pui, patling pawm rual rual leh Sai pum tiat tiat tur hi an la ding thelh thulh mai a ni. Hrui hnang chi hrang hrang, hruipui, hruitung, hruite, raichhawk, hnahbawr etc. pawh ala tam hle. Dil bul velah hian Ramsa chi hrang hrang – Sai, Sakei, Savawm, Sazuk, Sanghal, Sakhi, Zawng, Hauhuk, Ngau leh Dawr te pawh hmuh tur an la awm a ni.

Tun hma deuh chuan heng bul hnai vela Sai awm ten an thih dawnin Palak Dil hi an rawn pan țhin a, chuvangin Palak Dil mawngah hian Saingho pawh tam tham fe awm tura ngaih a ni.  Tin, Sava chi hrang hrang an la tam hle a, lei lama tla chi, Varihaw, Vahrit, Varung, Ramar te bakah, chunglama cheng Vapual, Vahai, Bullut leh Vate chi hrang hrang an la tam hle bawk.

Tin, Palak Dil-ah hian Sangha chi hrang hrang an awm a. A lar zualte chu, Nghameidum, Nghavawk, Nghakhing, Nghaleng leh Nghadeldul te an ni a.  Heng bakah hian Kaikuang, Chakai, Chengkawl bial, Satel leh Sumsi te an awm bawk. MADC (Mara Autonomous Distrcit Council) Forest Department ten an dah Sangha khawi chi – Major carp, Common carp leh Tilopia te an awm bawk. Major carp leh Common carp te hi an pung chak vak lova, Tilopia erawh hi chu a pung chak hle thung.  Heng bak hian Dila cheng chi Sava chi hrang hrang an awm bawk. Tui varak (Aquatic birds) phei hi chu Mizoram hmun dangah hmuh tur a awm ve meuh lo a ni awm e.

5. Palak Dil-in Huai A Nei?

Pipute hun ațangin Palak Dil hi thlarau khawvel nen inzawmna neia rinna nghet tak an lo nei a.  Mitthi thlarau kalna kawng niin an ngai bawk. Hman lai hun deuh phei kha chuan inbual leh a tui khawih pawh an serh hle a. Palak Dil tinawmnahtu, zunkhum, chilchhak, lunga vawm mai mai, țawng nawmnah, țawng tlahawlh tak tak hman leh awmze nei lova khawihtu chu Palak Dil Huai (Vengtu) hian a tina țhin a, damlohna-in a tlak buak ngei ngei țhin a, thih phah hialte pawh an awm nual tawh nia sawi a ni.

Sap hun lai khan Saheb pakhat, Mizovin Lalkaia an tih mai leh a hote chuan Mau pum hmangin Palak Dil chu an fangkual vel a. Dil lai tak an thlen chuan  Saheb chuan a Ngunhnam (sword) a ti tla palh ta hlauh mai a. A Sipai (Rahsi) zinga pakhat tui thiam ber chu a ngunhnam thlauh chu chhar tur chuan a tir ta a. Sipai chu Dilah chuan a liluh ta vang vang a. Mahse khawthim thleng pawha a rawn lan tak loh avangin tui ah a tlahlum ta niin an ngai a. Mahse, Saheb chuan “Tuia a tla hlum a nih chuan a ruang a rawn lâng tur a ni. Kan nghak rih ang,” a tih tlat avangin an hnial ngam ta lova, a ruang rawn lan hun an nghak ta ringawt mai a ni.

Mak tak maiin ni thum hnuah chuan Dil chhunga Sipai lut chu Saheb ngunhnam kengin a lo chhuak ta hlawl mai a!  A rui em em lehnghal a!  Dil chhungah ni thum lai a zu awm avang te, Zu rim a nam em em avang leh Dil chhungah zu in tur awm theia rin ngaihna an hriat loh avangin a thil hmuh leh tawn te sawi turin Saheb chuan a ti a. Sipai chuan “I thil hmuhte hi tumah hrilh suh ang che, i sawi chuan i thi ang min ti a, ka sawi ngam lo, ka sawi chuan ka thi ang,” a ti a.

Mahse, Saheb chuan a tihluih tlat avangin a hnial ngam ta lova, a thil hmuh leh tawnte chu a hrilh ta a, “Dil mawngah khuan khaw lian tak mai a lo awm a, mihring cheng te an awm a, chungho chuan chaw tui tak takin min hrai a, Zu te min intir a, ka rui lutukin ka lo awm rei palh ta a ni.  Ka lo chhoh dawn chuan min rawn thlah a, i thil hmuh leh tawn te hi tu hnenah mah sawi suh ang che, i sawi chuan i thi ngei ngei ang min ti a ni,” tiin hlau em em-in a sawi ta a ni.

A sawi ang tak tak chuan reilote-ah a thi ta mai a!  Saheb thinrim chuan a hote hnenah chuan an Silai (Rifle etc.) te hmanga Dil chhung chu kap turin thu a pe ta a. Dilah chuan Silai mu tam tawk an kap lut ta a ni. Chuveleh chuan thlipui nasa tak mai hi Dil ațang chuan a rawn tleh chhuak a, chunglam ațangin rial lian pui puiin a deng zui nghal bawk a. Thlipui leh rial chuan Saheb leh a hote chu a chanve deuh thaw a tihlum nghe nghe niin N.E. Parry chuan a ziak (The Lakhers(Tribal Research Institute, Aizawl: Firma KLM Pvt, 1932, p.561).

Sipai hote hian Palak Dil pana an lo kal lamah Mau satin Mauli Tlang an tihah chuan an vit phun hlawm a. Palak Dil ațanga an lo let leh lamah chuan Palak Dila thi ta Sipaite phun Mau te chu a let-ling zawngin a lo țo ta vek mai a!  Tun thleng khuan Mauli Tlanga mau te khu a chang leh a hnah te khu a letling zawng hlirin an țo zel nghe nghe a ni.

Tin, tunlai thleng pawha thilmak tak chhinchhiah tlak tak awm chu, Palak Dil tui hian Sen hun bik a nei țhin bawk. He Dil tui sen hun hi January leh February thlaah a ni duh bik. Tun hma 1990 hma lam kha chuan hetia Dil tui a sen hian a chheh vela khua Tongkalong, Phura leh Pala khua-ah te hian tlang hrileng, hritlang, luna leh mitna te an vei ngei ngei țhin a ni.

Kum 1991 January thla khan Tongkalong-ah Krismas leh Kum thar hmangin ka awm a. Hemi țum pawh hian Dil tui hi a sen phut mai a. Tongkalong ațang hian Palak Dil hi hla deuh mahse, a lan chian em avangin ka awm chhung kar khat chhung zawng chu kan thlir reng țhin a ni. Kan hawn lam chuan kan driver chu Dil lama kal turin ka ti a, Dil tui sen chu ka’n suak chhuak a, a hla ațanga a sen viau anga a lan laiin a hmunah leh han suahchhuah takah chuan a sen ai mahin tuihawk nu tak rawng hi a pawl zawk mahin ka hria. He Dil tui sen țhin hi Scienctific-a hrilfiah chi nge ni ang a, Dil Huai nen hian inzawmna a nei tak tak zawk ang? tih hi ngaihtuah leh chhui tham tak a ni.

Palak Dil chhung leh chungah khuan zanlai pelh hnu hian thil eng tak kal vel an hmu zeuh zeuh țhin bawk a. Hei hi Rulfepnei (Dragon) chaw zawng vak vel niin an ring ber ringawt. A chhan chu, hetia eng tak kal vel a awm lai leh a eng a chhuah lai hian tumah finfiah ngam an awm loh avangin, pipute ațanga an sawi leh rin dan Rulfepnei (Dragon) chaw zawng vak vel niin an ngai ta ber a ni. Tongkalonga ka cham chhung zan thum chu Dila thil eng tak kal vel țhin (Rulfepnei, Dragon nia an rin) chu hmuh ve ngei inringin zan khua-in, zing khawvar thlengin ka thlir țhin a. Mahse, ka en thla tih a hriat vang emaw ni? A rawn chhuak duh ta reng reng lova, engmah a awm tak loh avangin Rulfepnei chu ka hmuh loh phah ta nghe nghe niin ka hria.

Heng thil mak leh chanchin danglam tak tak avang hian tun hma chuan len den emaw, sangha man emaw, sava kah, ramsa kah te an serh hle țhin. Tunah erawhchuan hetiang thil avang a ni tia han puh dawt tur thil thleng hriat tur a awm khat tawh. Palak Dilah ngei pawh hian Len te dengin, Sangha te an man fo tawh a. Hei hi a chhan nia țhenkhat-in an rindan-ah chuan, Palak Dil Huai hian a chhuahsan tawh niin an ring a, țhenkhat thung chuan Chanchin Tha-in Dil Huai (Ramhuai) hi a rawn hneh (tlawm) tawh avangin, Lal Isua ringtute chu Dil huai hian a khawih na thei tawh lo niin an ngai ve thung a ni.  Tin, tlawhtute an tam tak vang nge, ramsa leh sava te pawh awlsam taka han hmuh mai tur an vang tan hle niin an sawi bawk.

6. Palak Dil Implications:

Palak Dil chungchang hi kan la sawi kim lovin, sawi tur a la tam hle naa duh tawk hnai mai ila. Palak Dil hian Zofate tan implications pawimawh tak tak a neihte zinga pathum chauh lo tarlang leh hram ila:

6.1. Spiritual Implication:

Palak Dil hian Mara fate tan thlarau lamah pawimawhna thuk tak a nei a. Palak Dil chu Pialral kalkawng a ni a. Mihring thlarau Pialral kal tur hian Palak Dil hi a paltlang ngei ngei țhin niin pipu ten an ring a ni.  Thlarau (ramhuai) awmna (chenna) hmun niin an ring bawk. Chuvangin, Mara fate tan chuan pipute sakhua, thawnthu leh rindan (religious beliefs and traditional practices) kan neih te a taka, lang theia min hriatpuitu (witness) chu Palak Dil hi a ni. Mara fate Kristian an nih hma kha chuan Palak Dil hian thlarau khawvelah Ramhuai leh Pialral a ngaihtuah tir a. Kristianna lo luh hnu erawhchuan, Ramhuai leh Pialral bakah, Vanram a ngaihtuah tir tel ta thung a ni.

6.2. Political Implication:

World Trade Centre tihchhiat a nih khan mihring nunna hlu tam tak luangral ta te, Building chhunga sum leh lehkha pawimawh tak tak kangral ta te bakah building man to tak kangral ta kha US sorkar ngeng chhun ber leh rilru tinatu ber a ni lo niin a lang. US sorkar rilru tinatu ber chu, khawvela Sorkar thiltithei ber Super Power nia a inhriat lai leh a pang tinatu awm thei lo tura a inngaih laia, Osama Bin Laden leh a pawlte chhiar tham lekin a inchhuan ruk vena ber World Trade Centre an han tichhe vek mai a, Pentagon an han tichhe nual lehnghal kha chu, US Sorkar tan chuan a tlawm thlakin a thinrim thlak tak meuh meuh a, an zak leh thinrim kha an kun ngawih ngawih ang tih a chiang a ni.

Hetiang deuh hian Palak Dil hi Zofate religious and political identity min petu a ni a (Mara fate tan a nil eh zual).  Palak Dil duhsaktu leh chawimawitu chuan Mizoram a hmangaih a, a țhatna tura thil a tih bakah, Zofate inpumkhatna a ngaihtuah tihna a ni. Palak Dil țhatna tur leh mawina tur ngaihtuah lova sawi hnawmtu chuan Zofate inpumkhatna a ngaih thah bakah Zo-hnahthlak hnam hrang hrang-te țhianah a insiam thei ngai dawn lo tihna a ni tel bawkin a lang. Tunah hian Palak Dil ngaihsak hlawh lo leh enkawl țhat mang lohva a awm hian implication tha lo dangte hi a nei em? tih pawh ngaihtuah tham a tling ta in a lang.

3. Cultural Implication:

Mizoram hian kan ram chhungah Tourist Spot atana itawm leh țha kan ngah lo hle a. Hmar lama awm ai khuan Chhim lamah awm ho hi Tourist Spot atana han chei tlak tak tak an ni zawk em aw tih tur an ni hlawm a. Kan sawi tak ang khan, Phawngpui tlang, Beinô (Chhimtuipui/Kolodyne) leh Palak Dil te hi Sorkarin țha tawp khawkin cheiin han enkawl sela, India ram chhunga mite chu sawi loh, khawvel ramdang ațang pawhin an rawn tlawh huai huai lovang tih tu nge sawi thei?

Tourist an lo tam chuan Mizoram Sorkar-in sum ala lut hnem dawn tihna a ni a, mipui pawhin sum lakluh mai bakah țhiante siamin nun khaw chhuah nana hmang pawh kan awm mahna le. Heng Tourist te kaltlang hian Mizo thil siamchhuah leh Mizo culture te hi khawvelah hriat an lo hlawh lehzual ngei dawn bawk dawn a ni. Tunah khuan, Palak Dil bul vela thingte an kit nual tawh a, ram ngaw chhah takin a hual thin kha a pan sawt ta hle a. Dil vengtu leh enkawltu awmna tur In țha tawk sak a, Lawng te chi leh Speed Boat te han dah nual a, Picnic spot leh intihlimna hrang hrang hmun atana han siam ve theih a chakawm hle a ni. Zoram Sorkara thuneitute leh sawi theitute an chet vat loh zawngin Palak Dil hian chhiat lam a pan tial tial dawn tih a chiang reng a ni. Palak Dil hi chei a lo nih a, Tourist spot țha tak a lo nih hunah chuan Zofate hi a hlawkpui tur berte kan ni.

7. Ngaihtuahzui Atan:

Mizorama Dil lian ber Palak Dil en tura lo kal i tum chuan a kawng chin leh senso zat tur awm chu hetiang hi a ni. Aizawl leh a chheh vel emaw, hmar lam ațanga lo kal tur chuan kawng a hla tham ve hle a. Aizawl ațangin Saiha hi Bus-in Zan khat kal a ni a. Maxi-cab leh motor te chuan ni leng ban tawk vel a ni. Bus-a kal tur chuan Bus fare, chaw ei man leh thingpui inna nen, Rs.800 (Maxi-cab chuan Rs.1000) vel-in Saiha i thleng phawt ang.

Saiha ațang hian Phura khua, Palak Dil hnai ber khua thleng turin Bus a service loh avangin, Maxi-cab chuan Rs.500-in i thleng thei ang. Mahnia motor hire chuan Rs.4000-6000 vel sen a ngai ang. Thawhkhawm Motor-a i chuang fuh hlauh a nih thung chuan Rs.300-400 vel lekin i thleng thei thung ang.  Phura khua ațang hian Palak Dil hi km 6 vel lek a ni a. Chuvangin, Palak Dil-a i riak duh kher te a nih loh chuan nilengin Dil bul velah a chet tlat theih a ni. Palak Dil-ah hian MADC sak Quest house a awm a, mahni mutbu tur inken chuan, a duh tan a riah theih bawk.

Saiha leh Phura inkar kawng hi Palak Dil vang chauh nilovin, Phura Zawl hi Mizoram chhimlam mara ram ei leh bara chawmtu ber, buh leh thlai te thar chhuaktu ber a nih avangin Sorkar in ngaihsak deuh seng chuan Mizoram changkanna kawng tur pakhat a ni.  Saiha leh Phura inkar hi Jeepable Road chauh anih avang leh fur lai phei chuan kal hlauhawm khawpin a chhia a.  A kawng țhat loh avang hian Thlai thar tam tak te chu hralhna tur awm hek lo, kum tin nuai tam tak man an țawih ral ta mai mai țhin a ni.

Kum 1998 ni ta-in ka hria, Mizoram Sorkar chuan a pawimawhna hriain, Saiha leh Phura inkar kawng hi Truckable Road-a siam turin a rawn ti a. Bus pawh an han kal luih tir ngial a.  Mahse, tunah khuan a hming leh thawm “Truckable Road” tih chauh chu record-a kan neih chu a ni a, a bak chu Jeepable road a la ni reng a ni.  Chuvangin, Palak Dil leh a chhehvel Phura Phaizawl khu Mizoram hnuk, Mizoram pumpui pawh chawm thei tur dinhmunah a la ding reng a ni tih hria-in mawhphurtute leh thuneituten ngaihsak deuh sela, hmasawnna tur kawng-te ngaihtuah nise thil duhawm tak niin alang.

PICS: Palak Dil thlalak hi ka hmuh chhun-te ka rawn dah. A neitu-pa ber “Official website of Mizoram Tourism Department” (http://mizotourism.nic.in/interest.htm) ah ka zawng a, Palak Dil thlalak hi pakhat mah zu han awm lova! Rih Dil thlalak erawhchu 3 lai an dah lawi!

 

Rungdil Chanchin

Rungdil nupa hi suangpuilawn khaw hmar thlang lam, E.Phaileng road, Suangpuilawn leh Tuivawl inkara awm ani a. Suangpuilawn atangin 19Km vela hla ani. Pi pu te thawnthu ah leh tawgkam atanga hriat chhawn zel dan chuan, Suangpuilawn khaw chhak lam, Khawlian kawng bul mai, kawngthlagah Bual dil nen an awmho thin a ni. Bual dil pawh hian makna tak anei bawk a. Thla tin, thla det tirh te-ah he dil tui hi Sazuk, Sakhi etc.ten an in ziah thin (tunhnu-ah erawh ramngaw a chereu zo ta a, heihi ala dik reng em a hriat ta lo. Ramsa hliam, Bual dila lut reng reng chu man phak an ni tawh ngai lo a, sahliam ten damna atana an hman, an damdawi niin, Pi pute chuan an soi thin. Tichuan, ramsa ten harsatna an tawhin heng dil pahnih (pathum a ni ber zawk ang chu) te hi an pan thin a. Bual dil chuan, sahliam ka hnena lokal reng reng chu ka tidam zel ang..a ti a. Rungdil erawh chuan, kei chu Sahliam ka hnena lokal reng reng chu ka chhuah ngailo ang.. a ti thung a. An in nghirngho tan ta a.

A sawi ang tak chuan Rungdil a sahliam lut reng reng chu an rawn chhuak leh tawh ngailo ani tih Bual dil-in a hmuh chuan, Hetiang reng reng hian i khawsa dawn anih chuan kan awmdun theilo ang, hmundangah insawn rawh tiin Rungdil chu a hau ta a.Rungdil thinrim chu a in hrosa a, a khu ta vung vung mai a. Chu chu Bualdil-in a hmuh chuan, thil thalo zawk a thlen hma a a rang thei ang bera insawn chhuak tur chuan a ti ta a.
Tichuan, Rungdil nupa chu awmna tur zawngin an chhuak ta a. Suangpuilawn tlang rawn zawh chho in, Khawtren tlang liam thla zelin, hmarthlang hawiin an kal ta zel a.Tlang sang atang chuan Tuivawl thlen hma a ruamrai tha tak mai tlang hniamte te in a hual vel ram chu awmna atan tha dawn hle in an hria a, chu lam chu an pan ta a. An panna kawgah hian lunghmun awih deuh alo awm a, tah chuan Rahbi (step) an siam a.Chu chu tun thlegin hmuh tur ala awm a, LUNG RAHBI vuah ani a, helai vel ram hi LUNG RAHBI vuah ani a, helai vel ram hi LUNG RAHBI RAM ti a hriat hlen ani ta ani.

An tum ram chu kar lovah thlengin, awm hmun an bengbel ta a. A bul vel hi ngaw dur chhah tha tak, thing leh mau awm khep khupna ani a. Thing upa tak tak Chhura rual rual leh, mau leh rua pawh Arsi ek kai tuar khawpin a ngaw thim khup mai a. Heng Ngaw hnuaiah hian, Thilthek, hruipui, mitperh a tam em em a, Chu mai nilovin, Khanghu, Kawhtebel, Zawngtah, Hatkora leh Mizo chawhmeh chi hrang hrang a tam em em a.
Hetiang taka Ngaw dur anih avang hian Ramsa chi hrang hrang leh Sava a tam em em mai a, a bikin Varung an tam leh zual a, hei vang hian Rung dil (Varung dil) an lo tih phah ta a ni. Thawnthu a ansawi thin pakhat chu, pa pakhat hian Rungdil lian zawk (A nu) leh a te zawk (A pa) ah hian Mangkhawng a kam a. A en apiang hian Varung leh nungcha dangte alo delh teuh teuh thin a. Zankhat chu a mumangah, a mangkhawng chu sut (kam tawhlo) turin an lo hrilh a. Mahse, a delh duh em avangin a sut phal lova, vawikhat leh chauh, a ti zel a. Tuk khat chu a Mangkhawng a zuk en leh chuan, naute ban hi a lo delh a. Ngaihthalo takin in lamah a haw ta a. In a thlen chuan a fa chu a lo thi reng mai a ni an ti. Chuta tang chuan Rungdil hian huai neiin an ring a, an tih em em thin ani. Heti taka ngaw anih vang hi nge, helai rama riakte hian thawm chi hrang hrang zan lama thingkih tluk ri uar uarte, phun nuah nuah thawmte an hre fo thin a. Dawihzep deuh phei chu mahniin an riak ngamlo hial thin. Hetia hmun fianrial tha tak maia an inben bel hnu pawh hian Rungdil hi ala khu vung vung thin a, a nu zawk hi a chang hian hlawm khat laiah hian thisen ang hian a sen kulh thin a, Thi a nei (period) an ti thin. Dil tui chunglang hi patek (green algae) hring in a khuh chhuak vek a, ralkhat atanga thlir chuan Dil pawh a anglo hial thin. Chu patek chu a insawn thin a, dil zat ve ah te a inhnawl khawm a, a dil zahve hi fim kukin a awm thin bok. Dil ah hian lui luanglut pakhat mah a awmlo a, a luan chhuahna chu a te zawk lamah a awm ve thung a ni.Dil mawng atang a tui rawn chik chhuak in a siam ni berin a lang.Tui chunga patek kan tih mai hi han khawih hian a thap hrak mai a, mur hil hel hian a awm a, patek pangngailo ang tak hian taksa a beite hi a ro hnu hian han tuai ila, a til er er thei a.

Heng patek kan tih mai hi Fisheries deptt. chuan enfiahin, sangha chaw tha tak mai a ni e an ti a. Kum 1983 khan Mizoram sorkara Fisheries deptt. in enkawl tanin Sangha an dah a, heng an sangha dah hi an lian thei hle a, 17Kg-20Kg lai te a tling thei a ni. Tunah chuan dil nu leh pa inkarah hian kawngpui (black top) nuam tak mai a kal ruih a, dil kamah hian viewing gallary a awm bawk a, Building tha tak mai sak belh bawk ani a.Hmun hrang hrang atangin zirlaite leh midang dangte picnic in an kal fo thin.
Rungdil len zawng leh thuk zawng hi chiag taka record a ni lemlo a. A lian zawk ( a nu) hi teh kualin Mizopa hlam 300 vel zeta lian, hlam 5 vela thuk ani a, a kam tuak hi hmun rem tak, kal kual theih vek a ni. A te zawk (a pa) hi bialpap lovin, dung sei deuhin a awm thung a, teh kualin hlam 200 chuag zet a ni a, luan chhuahna a nei a, a kam vel hi dum chhah takin a hual vel vek a, dum awmna zuk thlenglo hian a kam tuak hi kalkual theih vek, hmun rem tak tho ani

Rungdil lian zawk chhak Suangpuilawn lam kawngpui bul maiah hian, Lei kua thuk tak, a thukzia hriatphak loh a, (mumal taka teh a nihloh avangin) a awm bawk a. Lei tak vek ni lovin, a tawntirh ah hian Lungkelh a intan ani a. Tunhma chn Khurchhia a Mai an thlak hi Rungdilah a lang thin a, Rungdil nen inpawhin an ngai thin.

He Khurchhia hian makna tak a nei a, Thlasik ah a khu vung vung thin a, chu chu ‘A Thaw’ an ti thin.Tun hnuah hian a bul vel lo a an neih thin avang leh bawlhhlawh tam tak a luh tak avangin tun hma angin a khu tawh ngai lova, a kua pwh a thuk tawh vak lo a ni. Tunhma deuh chuan a bul vel chu lo a tana neih pawh an tih deuh thin. He Khurchhia hi hmanlai a Pasaltha pakhat chuan luhchhuah a tum a, engemaw chu a lut thei a. Nimahsela, khur chhungah hian pialtlep thui tak alo awm avang leh a thim em avangin a zawh chhuak thei ta lo ani an ti.

Kum 1980 bawrvel khan Hrangbana College zirlai te pawh he Khurchhia ah hian an lo lut tawh a, a chhung a thim em avang leh a kua alo kikawi avangin thui an lut thei ta biklo a ni. A chhungah hian Bak an tam hle thin in sawi a ni bawk.

He Khurchhia atanga chhak lam hla tak tlang a thing leh mau techu a ro bum thin a. Hei hi Khurchhia atanga khu chhuak hian a ur ro niin an ring a, Khurchhe Ur Rotlang/Ramro an ti a ni. Mahse, hetia thing leh mau a ro bum thin chhan hi, Khurchhe ur ro ni lovin a ram leilung pan vang anih hmel! A chhan chu 80s bawr vel khan, helai tlangpang hi a min vak mai a, a hnuai hi Pialtlep zau tak mai alo ni a.Tunah chuan Khurchhe Ur rotlang/Ramro ti tawh lovin, Pialtlep tia hriat ani tawh zawk. He Pialtlep hmun hi kawngpuiin a paltlang a ni a. Zin veivak te tan poh motor atanga hmuh mai theih a ni a, ko pang Pialtlep a a awm zui mai hi a mawi danglam hle a ni